Nazwa wina jest tożsama z nazwą położonego nad Atlantykiem miasta. Założyli je najprawdopodobniej Rzymianie i natychmiast ochrzcili mianem Portus Cale, czyli po prostu Port Cale. Z czasem drugi człon zaczął naturalnie zanikać i kolejne podbijające te tereny nacje używały słowa port wobec tej ważnej strategicznie, umiejscowionej u ujścia rzeki Douro osady.

W 2002 roku Komisja Europejska zastrzegła określenie porto dla win wzmacnianych, będących portugalskim produktem regionalnym (był to zresztą ten sam akt prawny, w którym ochroną objęte zostały takie wina, jak madera, cava, marsala czy szampan).

Dokładne początki porto są trudne do ustalenia, jednak wiadomo, że tradycja winiarska na terenach dzisiejszej Portugalii sięga niemal 2000 lat p.n.e. W X w.p.n.e. z Bliskiego Wschodu i Kartaginy Fenicjanie przywieźli ze sobą nowe technologie winiarskie i nieznane na Półwyspie Iberyjskim szczepy. Po nich zaś przyszły czasy Rzymian. W ich opinii tereny dzisiejszej Portugalii były tak doskonale przystosowane do uprawy winorośli, że nazwali krainę Lusitanią od imienia Lususa, będącego w ichnim panteonie synem boga wina – Bachusa.

Ujście rzeki Douro od zawsze było istotnym punktem szlaków handlowych. Wina produkowane w głębi lądu były spławiane do atlantyckiego portu i nabywane przede wszystkim przez brytyjskich kupców. Oparte o obustronnie korzystną wymianę towarów stosunki między ówczesnymi królestwami Portugalii i Anglii zostały w 1386 roku przypieczętowane traktatem z Windsor – sojuszem dyplomatycznym, który uważano za obowiązujący aż do 2009 roku! Jednym
z najistotniejszych wyrobów, będących obiektem pożądania Brytyjczyków w tej relacji handlowej były portugalskie wina.

Choć prawdopodobnie porto produkowano już wcześniej, jego pojawienie się w powszechnej sprzedaży datuje się na 1678 rok, kiedy kompania angielskich handlarzy winem w poszukiwaniu portugalskich nowości do dalszej dystrybucji dotarła do klasztoru w położonym nad rzeką Douro miasteczu Lamego. Tamtejszy opat specjalizował się w wytwarzaniu wina wzmacnianego zupełnie innego od tych, z jakimi Anglicy mieli wcześniej do czynienia. Zwykle wina doprawiało się wysokoprocentowym destylatem już po fermentacji, gdy zawartość cukru była śladowa. Opat natomiast dodawał aguardente jeszcze w trakcie fermentacji, dzięki czemu wino pozostawało słodkie. Kupcy wrócili do ojczyzny z całymi zapasami, jakimi opat dysponował i niebawem porto podbiło angielskie podniebienia. Wielki sukces na salonach zawdzięczało nie tylko swojej wyjątkowości, ale także… znacznie niższemu cłu, niż to, którym objęte były konkurencyjne trunki z Francji. Z czasem to wzmacniane wino było Anglikom tak drogie, że w trakcie wojen napoleońskich zjednoczone siły Francji i Hiszpanii najechały północ Portugalii i okupowały ją, blokując porty. Odcięcie Brytyjczyków od dostępu do ukochanego napoju uderzyło w gospodarkę i morale równie skutecznie, jak przegrana bitwa.

W XVIII wieku porto było tak popularne, że zaczęto je podrabiać. Aby przyciemnić kolor oraz ominąć etap dojrzewania w beczkach i butelkach, a jednocześnie nieudolnie imitować złożoność smaków, oszuści dodawali do niskiej jakości czerwonych win cukier, sok z czarnego bzu i przyprawy korzenne. By ograniczyć fałszerstwa, a tym samym niezadowolenie angielskich dżentelmenów, pierwszy doradca ówczesnego króla Portugalii, Markiz de Pombal stworzył regulacje prawne, definiujące normy produkcji win w regionie Alto Douro, tym samym tworząc jedną z pierwszych apelacji winiarskich na świecie (dokładnie trzecią
w historii po Chianti i Tokaju). Założył także rządowy organ Companhia Geral da Agricultura das Vinhas do Alto Douro, który miał wspomnianych norm pilnować. Dziś za kontrolę jakości wina w regionie odpowiada Instituto dos Vinhos do Douro e Porto.

Dzięki własnej potędze kolonialnej Portugalii, ale także niegasnącemu entuzjazmowi, jakim podbijający odległe lądy Brytyjczycy darzyli porto, na początku XIX wieku wino wzmacniane znad rzeki Douro pijało się już na całym świecie. Jednak między innymi narzucane przez producentów wysokie ceny (kilkukrotnie wyższe, niż ceny sprzedaży tych samych trunków w Europie), spowodowane monopolem przysługującym krajowemu winu w koloniach portugalskich, doprowadziły do obalenia przybyłej zza oceanu władzy i uzyskania niepodległości przez Brazylię. Mocno uderzyło to w portugalską branżę winiarską, a kryzys pogłębiła dodatkowo epidemia przywiezionej z Nowego Świata filoksery – szkodnika pasożytującego na liściach i korzeniach winorośli nieodpornych na nią europejskich odmian.

Od początku lat 30. do końca lat 60. XX wieku miały w Portugalii miejsce autorytarne rządy premiera António de Oliveira Salazara, które co prawda doprowadziły do renesansu portugalskiego przemysłu winiarskiego, jednak w nowym, niezbyt udanym wydaniu. Małe, rodzinne winnice łączone były przez rząd w wielkie spółdzielnie, produkujące masowo wina średniej jakości. Przestrzeń na kreatywność i tradycyjne, rzemieślnicze podejście do uprawy i obróbki winorośli pojawiła się dopiero w latach 70. i to właśnie trwające do dziś półwiecze uplasowało portugalskie wina – z porto na czele – w światowej czołówce, reprezentującej najwyższą jakość produktów.

W 2001 roku weszło w życie rozporządzenie portugalskiego Ministerstwa Rolnictwa, która precyzyjnie definiuje, w jaki sposób musi zostać wyprodukowane wino, aby mogło nosić zastrzeżoną dla regionu oraz wykorzystanych metod nazwę – porto. Uwzględnione są tak precyzyjne aspekty, jak kąt nachylenia i stopień nasłonecznienia działki, na której położona jest winnica! Najistotniejsze dla smaku ostatecznego produktu są jednak winogrona. W dokumencie rekomendowanych jest 29 szczepów, określonych jako bardzo dobre, wśród których warto wymienić uprawiane najczęściej: tinta barocca, tinta roriz (znane szerzej pod hiszpańską nazwą tempranillo), tinta cão, touriga francesca i touriga nacional. Wymienione są również odmiany dopuszczone do produkcji, mniej charakterystyczne dla regionu i dające porto niższej jakości – jest ich ponad 80.

Uprawy położone są w trzech subregionach, położonych wzdłuż rzeki Douro, widocznych na powyższej mapie.

• Dolne Corgo – spośród trzech subregionów ten jest najwilgotniejszy i najchłodniejszy; uprawiane tu winorośle przeznaczone są najczęściej do produkcji tańszych wersji porto tawny i ruby

• Górne Corgo – średnia temperatura jest tu o kilka stopni wyższa, niż w Dolnym Corgo, a objętość rocznych opadów jest tu o niemal jedną trzecią mniejsza; winogrona z tutejszych upraw mają najwyższą jakość i w efekcie często powstają z nich znakomite porto vintage, tawny przeznaczone do starzenia i late bottled vintage
• Douro Superior – subregion suchy i ciepły, rozciągający niemal do granicy z Hiszpanią; jedynie 13% porto pochodzi z tutejszych winnic, ponieważ uprawę utrudnia tu kręty i nieprzewidywalny bieg rzeki, za to z powodu raczej płaskiego terenu łatwo zmechanizować zbiory i obniżyć koszty produkcji

Na przełomie lata i jesieni winogrona są zbierane i tłoczony jest z nich sok. Następnie zostanie on poddany fermentacji do osiągnięcia ok. 7% zawartości alkoholu. Proces opiera się na pracy drożdży, które żywią się cukrem, naturalnie obecnym w soku. Produktem ich metabolizmu jest przede wszystkim etanol, ale także alkohole wyższe, aldehydy i estry, odpowiedzialne za późniejszy smak i zapach napoju. Fermentację przerywa się poprzez dodanie aguardente (od dawnej łacińskiej nazwy agua adrens – palonej wody, która słusznie kojarzyć się może z pierwotnym, średniowiecznym nazewnictwem destylatów alkoholowych
z brandy na czele), neutralnego spirytusu, produkowanego z wina. Ponieważ drożdże obumierają w środowisku o zawartości alkoholu przekraczającej 15-16%, a powstała mieszanina ma mniej więcej 20%, przemiana cukru w alkohol ustaje i uzyskujemy tym sposobem przeważnie słodki napój. Poziom słodyczy zależy od momentu przerwania fermentacji. Nasze porto może teraz trafić do starzenia po uprzednim przewiezieniu go do Vila Nova de Gaia.

To na tym etapie dokonuje się w pierwszej chwili dość nieoczywisty podział na typy porto, których oznaczenia znajdziemy na etykietach.

Porto tawny to wino produkowane ze szczepów czerwonych winogron, starzone w drewnianych beczkach lub kadziach, a więc w kontakcie z tlenem powyżej trzech lat. Poza szczególną wersją Colheita, są to zawsze blendy porto o zróżnicowanych okresach leżakowania. Jego nazwa pochodzi od angielskiego określenia złocisto-brązowego koloru, jakiego nabiera w procesie dojrzewania. Rozróżnia się je na poniższe kategorie:

• Tawny Reserve – takie porto przeleżało w beczce ponad 7 lat; rzadko trafia do stałego asortymentu producentów – jeszcze chwila i będzie można oznaczyć je jako tawny 10-letnie

• Colheita – to wersja tawny, której wszystkie wina składowe pochodzą z jednego rocznika zbioru winogron; musi spędzić w beczce minimum 7 lat,
  a oznaczenie na butelce jest tożsame z rokiem, z którego pochodzi dane tawny

• tawny z podanym oznaczeniem wieku – to wina z charakterem wynikającym z wieloletniego starzenia i kontaktu z beczką; przyjęło się, że sprzedaje się je
  z uśrednionymi dla wszystkich wykorzystanych w kupażu roczników oznaczeniami dziesięcioletnimi, a więc nie dostaniemy Tawny 12 lub 23 years old, 
  ale 10, 20 czy 30 years old.

Dużo rzadziej spotykanymi typami porto są wina białe i różowe. Porto White produkowane jest z winogron białych odmian i to im zawdzięcza swój kolor
(od słomkowego po złoty). Natomiast barwa najmłodszego ze wszystkich typów, obecnego na rynku zaledwie od 2008 roku Porto Rose wynika z bardzo krótkiego czasu maceracji całych czerwonych winogron przed poddaniem ich fermentacji. Ponieważ to skórki winogron nadają kolor, gdy wytłoczy się z nich sok nim oddadzą pełną, głęboką barwę, uzyska się wino określane właśnie jako różowe. W regionie pochodzenia popularny jest koktajl z białego lub różowego porto zmieszanego z tonikiem. Niektórzy producenci mają w asortymencie także długo leżakowane w beczkach Porto White, które z czasem dojrzewania w drewnie nabiera złocistego koloru i orzechowo-drewnianych nut smakowych. Łatwo rozpoznamy je po stosownym oznaczeniu wieku na etykiecie.